بحران آب و توسعه صنعت در یزد

فرشید کریمی

امروزه اهمیت آب به عنوان الفبای محیطزیست و مایع حیات بر کسی پوشیده نیست و زندگی تمام موجودات  زنده اعم از گیاه ، حیوان و انسان به آب بستگی دارد و زندگی در جایی ممکن خواهد بود که آب وجود داشته  باشد. از اهمیت آب به همین بسنده کنیم که بالای 58 درصد از بدن انسان از آب تشکیل شده است و به طور تقریبی هر انسان  بالغ روزانه تقریبا 4 لیتر آب برای متابولیسم بدن خود نیاز دارد که این مقدار از طریق غذا و آب تهیه می کند و درصورتی اگر تنها 12 درصد از آب بدن کاهش پیدا کند انسان جان خود را از دست خواهد داد.

 بدون شک آب به عنوان یک عامل محدود کننده برای ادامه حیات انسان ها در کره زمین به شمار می رود و از دیرباز آب به عنوان یکی از مهمترین و در واقع موثرترین عامل در انتخاب محل زندگی بشر به شمار می رفته و هرجا که منبع آبی وجود داشته انسان در آن سکنی گزیده و آن را برای زندگی انتخاب کرده است .

امروزه هم آب به مثابه خون در شریان های حیاتی کره زمین شناخته میشود و به جرات میتوان گفت یکی از چالش برانگیز ترین موضوعات حال و آینده بشر به شمار می رود که عامل محدود کننده برای زیست انسان ها و موجودات دیگر می باشد به طوری که بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران در حوزه آسیب شناسی اجتماعی- سیاسی بحران آب و کمبود آن را مهمترین عامل در منازعات منطقه ای و ملی جهان می دانند که مرزها را در خواهد نوردید .

امروز جامعه جهانی با بحرانی به نام کمبود آب یا خشکسالی دست و پنجه نرم می کند و هر ساله تعداد کثیری از انسان ها در سرار جهان به علت عدم دارا بودن آب شرب و سالم جان خود را از دست می دهند و یا بیمار می شوند .هم اکنون طبق آمار آژانس  حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) روزانه  1885 نفر در جهان به علت آلوده بودن آب آشامدینی  بیمار می شوند و بیش از 618 میلیون نفر از دسترسی به آب سالم جهت شرب محروم هستند.عوامل متعددی نظیر ازدیاد جمعیت ، آلودگی آب ، تغییر اقلیم ،گرمای جهانی ، خشکسالی و … در شکل گیری این بحران دخیل هستند  . آنچه که باعث شده است انسان ها با کمبود آب و بحران ناشی آن مواجه شوند این است که هر روزه بر تعداد  جمعیت انسانهای کره زمین افزوده می شود این درحالی است که میزان آب در دسترس انسان ها در یک چرخه ثابت است و تغییری نمی کند و این انسان ها هستند که باید خود را با میزان آب موجود و در دسترس تناسب دهند و با مدیریت صحیح منابع آبی از این بحران جان سالم به در ببرند.

ایران و بحران آب !

 کشور ما هم متاثر از جامعه جهانی و شاید با شدت و حدت بیشتری با این بحران گلاویز است . آب در کشور ما به دلیل اقلیم خشک گرانبهاترین ثروتی است که باید در حفاظت و صیانت از آن پراخت به طوری که  یکی از جدی ترین عوامل محدود کننده رشد جمعیت کشورمان  مسئله آب و کمبود آن است که طبق گفته دبیر ستاد بحران آب کشور اگر مدیریت و مصرف آب در کشور به همین گونه ادامه پیدا کند میزان ظرفیت جمعیت ایران در سال 2050 به رقم 58 میلیون خواهد رسید . ایران به دلیل اقلیم گرم و خشک خود یکی از 10 کشوری است که با بحران آب مواجه است این در حالی است که میزان بارندگی سالیانه در کشورمان حدود 250 میلیمتر و در متوسط خشکی های آسیا این رقم 730 میلیمتر است در واقع یک سوم کمتر از متوسط خشکی های قاره آسیا ما از مواهب نزولات آسمانی بهره مند میشویم و مضاف بر آن ، عامل سینرجیسم (فزاینده )دیگری که بر شدت دامنه این بحران افزوده است میزان تبخیر زیاد باران است که این رقم 70 درصد کل بارندگی را شامل میشود .

در عصر حاضر از یک طرف کمبود آب و خشکسالی حاکم بر کشور و کم بودن آب قابل استفاده در پی خشک شدن دریاچه ها و پایین رفتن سطح آب چاه ها و از طرف دیگر افزایش روز افزون جمعیت و گسترش شهرنشینی  و در نتیجه افزایش مصرف آب ، توسعه صنایع و تاسیس  کارخانه های متعدد، مهاجرت روستایان به شهرها، تغییر سبک زندگی و مصرف بیشتر آب ، افزایش مصرف آب زمین های زراعی  در پی افزایش سطح زیر کشت ، اهمیت آب و مدیریت آن را در کشور دوچندان کرده است و درصورتی که مدیریت صحیح و کارامدی صورت نگیرد با آینده تلخی روبرو خواهیم شد .

اغلب نقاط ایران حتی استان های شمالی با توجه به میزان بارش قابل توجه که دارند در فصل خشک سال با کمبود آب در بخش کشاورزی و در مناطقی حتی با کمبود آب شرب مواجه هستند اما در مناطق خشک همانند سطح عظیمی از کشور ما این داستان کمی جدی تر و تلخ تر است به طوری که در این مناطق علاوه بر میزان ریزش جوی اندک ، امکان افزایش آب قابل استفاده بسیار محدود است . به طور مثال استان های نظیر اراک ، یزد ، اصفهان ، کرمان ، قم و  بسیاری از استان های دیگر با کمبود شدید آب مواجه هستند به طوری که در این مناطق با توجه به برداشت مازاد از آب سفره های زیرزمینی ، سطح آب این سفره ها به طور محسوسی کاهش یافته است ،تعداد عظیمی از چاه ها خشک شده اند و بسیاری از دشت های کشور در نتیجه برداشت و استحصال آب های زیر زمینی فرونشست کرده اند که این می تواند زنگ خطری برای مدیران و مردم باشد تا با تجدید در مدیریت مصرف آب  راهکارهای موثری را برای صرفه جویی و مصرف درست و معقولانه آب داشته باشند به طور مثال در رفسنجان استان کرمان دشت ها با نشست هایی با ارتفاع 60 سانتی متری همراه بوده است و  بنا به گزارش سازمان زمین‌شناسی در سال ۱۳۹۵  میزان نشست زمین در برخی مناطق ایران به ۵۴ سانتی‌متر رسیده است. این رقم، به میزان ۱۴۰ برابر شرایطی است که در اتحادیه اروپا از آن به عنوان شرایط بحرانی یاد می‌شود!!

حال باید از خود پرسید راه حل و برون رفت از این بحران فراگیر چیست ؟ چگونه میتوان از مشکلی به نام کمبود آب گریخت ؟ پاسخ سوال های فوق در یک کلمه نهفته است ” مدیریت” بدون شک  کمبود آب در ایران و مشکلات ناشی از آن فقط و فقط از عدم برنامه ریزی صحیح و خشکسالی مدیریتی در حفاظت از منابع آبی کشور نشات میگیرد هرچند خشکسالی در این امر موثر بوده است اما بالای 80 درصد از این بحران ماحصل بی توجهی به پیامدهای بی تدبیری چند دهه اخیر در مدیریت آب بوده است که امروز خود را به عنوان یکی از بزرگترین موانع توسعه ای کشور نمایان کرده است به طوری که اخیرا رئیس کمیته آب کمیسیون کشاورزی مجلس با بیان این که آب در ایران بی ارزش است، گفت:رتبه ایران در مدیریت منابع آبی از بین 133 کشور 132 است . حفرهزاران حلقه چاه مجاز و غیر مجاز ، انتقال بین حوزه ای آب ، عدم فرهنگ سازی در مصرف آب توسط مردم ، سیستم ناکارامد آبیاری در کشاورزی ، نبود سیستم مناسب تصفیه پساب و فاضلاب های خانگی و کشاورزی سد سازی افسار گسیخته و در آخر بی توجهی به موضوع ارزیابی و آمایش سرزمین به عنوان آینه  تمای نمای پیاورد یک تصمیم  درست یا نادرست ، می تواند  از دلایل بروز کمبود آب نامید .

  همه عوامل مطروح در بالا می توانند نقش موثری در بروز کمبود آب در ایران داشته باشند به طور مثال مصرف سرانه آب شرب هر ایرانی 4 برابر کشورهای اروپایی است که فرهنگ سازی در این زمینه خود می تواند حجم زیادی از آب را ذخیره کند . اما در این بین آنچه که باعث عامل و علل سایر عوامل فوق می شود عدم توجه به آمایش سرزمین در برنامه ریزی منطقه ای و ملی است .آمایش سرزمین به ما  می گوید که کدام منطقه با توجه به پارامترهایی که دارد برای کشاورزی ، صنعت ، شهرنشینی ، توریسم و ….. مناسب است  . امروزه متاسفانه ما شاهد بزرکترین تناقصات در عرصه توسعه صنعت و کشاورزی هستیم که نتیجه اهمال در برنامه ریزی درست و تصمیم عجولانه و کارشناسی نشده است به طور مثال بسیاری از کارشناسان و صاحبان نظران حوزه آب و محیط زیست کشت محصولات دیمی و یا آبخواه مثل برنج را در استان های اصفهان یا شیراز مصداق بارز فقر مدیریتی آب می دانندو یا با گسترش صنعت در مناطق خشک و کم آب کشور مخالف اند و هرگونه توسعه صنعتی که به آب نیاز داشته باشد را در این مناطق محکوم می کنند زیرا معتقدند نه تنها باعث تشدید بحران می شود بلکه از جنبه  اقتصادی هم به صلاح نیست . استان اصفهان نمونه بارزیست از تصمیات نادرست که امروز به یکی از دغدعه مندترین استان های کشور تبدیل شده است . گسترش فولاد و احداث کارخانه های متعدد در این استان  با توجه به ظرفیت اندک آبی علاوه بر مخدوش کردن این استان تاریخی ، اصفهان رابه درهم ریختگی و وادادگی توسعه ای دچار کرده است .

استان یزد هم یکی دیگر از استان های صنعتی کشور با دارا بودن بیش از 3500 کارخانه در مرکز ایران  با کمبود شدید آب مواجه است . در سال 1394 استان گیلان با 2700 میلیمتر و استان یزد با 60 میلیمتر به ترتیب بیشترین و کمترین میزان بارش را در استان های کشور را کسب کرده اند !! بنابراین استان یزد هم به عنوان یکی از استان صنعتی و خشک مورد توجه مسئولین و کارشناسان حوزه محیط زیست و بحران آب قرار دارد به طوری که رئیس مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی در این باره گفت: استان یزد با 44 درصد کاهش بارش، سیستان و بلوچستان 38 درصد کاهش بارش، اصفهان با 27 درصد کاهش بارش و خراسان رضوی با 33 درصدکاهش بارش از جمله استانهایی هستند که از وضع نگران کننده‌ای دارند . محمد درویش  مدیرکل مشارکت های سازمان محیط زیست درباره وضعیت بحران آب در یزد گفت : درطی سالهای 1355 تا 1379 یعنی 20 سال حدود 60 درصد از روستاهای یزد بدلیل کمبود آب شرب و یا نابودی کشاورزی از سکنه خالی شده است . بنابراین این آمار  نشان دهنده پیش روی سونامی کم آبی در این استان است و کوچکترین اشتباه مدیریتی در بخش صنعت ، کشاورزی و توسعه شهری می تواند پیامدهای اقتصادی و اجتماعی مهلکی برای آینده استان یزد به همراه داشته باشد .

تناقصی به نام بحران آب و صنایع آبخواه !!!

 به طور کلی آب یکی از مهمترین نیازهای صنایع است و این مایع حیاتی تقریبا در تمام صنایع و فعالیت های انسانی نقش کلیدی دارد به عنوان مثال برای تولید یک تن فولاد 20 – 15 متر مکعب ، یک تن سیمان 288 مترمکعب و برای تولید یک تن کاغذ به 3825 مترمکعب آب نیاز است بنابراین احداث این صنایع در هرمکانی در وهله اول باید با منایع آبی آن توجه شود.

  احداث صنایع مختلف در استان های مرکزی کشور که با کمبود آب مواجه هستند یکی از اصلی ترین و مهمترین دغدغه های کارشناسان و کنش گران عرصه محیط زیست است . آنها معتقدند گسترش صنایع با توجه به نیاز شدید آنها به آب می تواند بحران آب را شدیدتر کند و استقرار این صنایع نیاز به انتقال آب از استان های مجاور را شدت می بخشد که این خود علاوه بر اقزایش تبعات اجتماعی می تواند آثار جبران ناپذیر زیست محیطی برجای بگذارد بنابراین وجود صنایع با مصرف بالا آب در استان های خشک ضرورتی ندارد. در این بین صنعت فولاد و تاسیس آن در استان به یکی از مناقشات بین کنشگران محیط زیست و اداره کل محیط زیست استان یزد تبدیل شده بود و خبرها و واکنش های مختلفی در فضای مجازی انعکاس یافت .

لزوم حرکت به سمت رشد صنایع هایتک و کم آبخواه

دکتر کوچک زاده معاون انسانی اداره کل محیط زیست استان یزد در این باره به خبرنگار همشهری گفت : بی آبی و خشکسالی سالهاست که با نام یزد عجین شده و وضعیت آب در استان ما  هر سال بحرانی تر از سال قبل می شود.شرایط استان یزد با توجه به کاهش بارندگی ها در مرکز ایران ، وجود کشاورزی ، افزایش بهره برداری از برخی کارخانه های فولاد و کاشی که عمدتا مصرف آب بالایی داشته و در دوره های قبل مجوز گرفته اند ، وجود چاههای غیرمجاز و پنهان در حصار دیوارها و رشد زیاد جمعیت در نتیجه مهاجرت زیاد به این استان بسیار خاص است و کم آبی هر لحظه به مشکلات آن اضافه می کند به طوریکه پیش بینی ها حاکی از این موضوع است که در چند دهه آینده حیات این استان را  با تهدید مواجه خواهد کرد.

دکتر کوچک زاده راه حل برون رفت از این بحران و حفاظت از منابع آبی استان را لزوم حرکت به سمت رشد صنایع هایتک و کم آبخواه دانست و افزود : از راهکارهای موجود برای حفظ ذخایر آبی استان میتوان به مواردی چون اصلاح  مدیریت مصرف در بخش های کشاورزی ، مصرف خانگی و پرهیز از گسترش صنایع  و کشاورزی پرآبخواه و همینطور برنامه ریزی بلندمدت برای جداسازی آب شرب از سایر مصارف خانگی و آموزش کلیه شهروندان در رابطه با کاهش همه جانبه مصرف آب و کمینه سازی تولید فاضلاب اشاره کرد.

ایشان مصرف آب در بخش کشاورزی و شرب را بسیار بالا دانست و در مورد بهره وری از آب در ایران در مقایسه با کشورهای اروپایی چنین گفت : میزان بهره وری آب کشاورزی در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بسیار پایین تر است.  از طرف دیگر میزان هدر رفت آب نیز  در ایران در مقایسه با  میانگین آن در دنیا بسیار بالاتر است. یعنی ما در ایران با هدر رفت آب ، مایه حیات و بقای موجودات زنده روبرو هستیم.

در بخش کشاورزی به وی‍ژه در استان خشک یزد باید میزان بهره‌‏‏وری آب مصرفی را افزایش دهیم کاهش این هدرروی آب با حذف آبیاری‏‏‌های منسوخ شده غرقابی که حتی در کشورهای جهان سوم نیز دیگر کارآیی ندارد و استفاده از روش های نوین و جدید آبیاری مانند قطره ای، جلوگیری از تبخیر وهدررفت آب درمسیرانتقال وبالابردن راندمان کشاورزی  امکان پذیر می گردد.

وی ضمن انتقاد از بی توجهی به صادرات آب مجازی تصریح کرد : صادرات آب کشور به صورت مجازی مثل کاشت محصولات پرمصرف مانندهندوانه وصیفی جات وصادرکردن آنهادرکشوری که بابحران شدیدآب دست وپنجه نرم میکند یکی دیگر از معضلات استان است که در این راستا باید به سمت صرفه جویی در آب کشاورزی و کاشت گیاهان کم آب خواه برویم که قطعا سیاستهای جهاد کشاورزی استان در چند سال گذشته بر این اساس برنامه ریزی شده است.

ایشان در پاسخ به انتقادات ایردا شده در بخش توسعه صنعت در یزد افزودند : در بحث صنایع نیز اعتقاد بر این است که یزد باید به سمت صنایع کم آب خواه حرکت کند .در بخش صنعت نیز مدیریت مصرف باید به گونه ای باشد که آب استفاده شده در تولید دوباره با استفاده از روش هایی که در برخی از واحد های تولیدی یزد نیز انجام می گیرد  برای چند مرتبه قابل استفاده باشد و صنایع باید به هرنحو که شده برای نجات استان مصارف آب خود را کاهش دهند. در این مورد شاهد این مساله هستیم که طی چند سال گذشته بر اساس هماهنگیهای صورت گرفته با استانداری و همکاری سایر ارگانهای ذیربط، هیچ مجوز جدیدی برای صنایع پرآبخواهی چون فولاد صادر نشده است.در حال حاضر با توجه به بحران آب کشور یکی از چالش‌های ناشی از صنعت فولاد در ایران مصرف بالای  آب  در این صنعت است و  آنچه فعلاً از اهمیت برخوردار است، استفاده از راهکارهای گوناگون برای کاهش مصرف آب در صنعت فولاد است. بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند که استفاده از دستگاه‌ها و فناوری‌های جدید می تواند  تا حد امکان، مصرف آب در تولید انواع محصولات را کاهش دهد، زیرا استفاده از این روش‌ها که در بسیاری از کشورهای دنیا متداول است، توانسته  در کنترل مصرف آب تاثیرات چشم گیری بگذارد. به‌عنوان نمونه یکی از این اقدامات بازچرخانی آب در سیستم است که در این زمینه برخی از واحدهای فولادی طرح‌هایی برای بازگشت آب به مجموعه خود را در دستور کار قرار داده و گام‌هایی در این زمینه برداشته‌اند. یکی از اقداماتی که باعث کاهش مصرف آب می‌شود، استفاده از فناوری‌های برتر جهانی و جایگزینی آن‌ها با دستگاه‌های قدیمی است. درچند خط فولاد  استان هزینه های بالایی برای جلوگیری از آلودگی هو چون نصب انواع فیلترها و دستگاه‌های غبارگیر صرف شده است  و تعدادی از این  واحدهادر زمینه زیرساختهای زیست محیطی هزینه هایی انجام داده اند از جمله نصب و راه اندازی  تصفیه‌خانه‌های متعدد تا آب تصفیه‌شده،  دوباره در چرخه تولید مورد استفاده قرار گیرد. اما  نیاز هست تا تمام واحدهای فولاد از فناوریهای ‌روز استفاده کنند به‌ طوری ‌که با سرمایه ‌گذاریهای  بیشتر در طرحها  و تجهیزات بازیافت آب و پساب‌، کمتر با مشکل کم‌آبی برخوردکنند.