هشدار درباره طرح بدون مطالعه و بی مشارکت در تصمیم گیری “احداث و ساماندهی زیرساخت های منابع آب و خاک شمال کشور”
سلامت نیوز: حدود 200 نفر از استادان دانشگاه، کارشناسان و تشکل‌های محیط زیستی و منابع طبیعی کشور با ارسال نامه ای خطاب به رییس جمهور، با اجرایی‌شدن زهکشی زیرزمینی و اجرای چند کشت در اراضی شالیزاری در طرح جامع احداث و ساماندهی زیرساخت های منابع آب و خاک شمال کشور مخالفت و دلایل علمی و فنی آنرا اعلام کردند.
به گزارش سلامت نیوز در بخشی از این نامه آمده است:« در تاریخ 8 بهمن سال جاری، وزیر محترم جهاد کشاوری از اجرای طرح ١.٢ میلیون هکتاری زهکشی و بهسازی اراضی کشاورزی در سه استان شمالی کشور خبرداد؛ طرحی که قرار است اعتبار 3میلیارد دلاری آن از طریق تهاتر نفت و فایننس خارجی تامین شود. این در حالی است که طرح فوق بدون انجام مطالعات فنی، اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی، به تصویب و مرحله تامین اعتبار و اجرا رسیده است.»
در بخش دیگری از این نامه با اشاره به اینکه تخصیص همزمان بودجه برای مطالعه و اجرا، غیرقانونی و فسادزاست تاکید شده است:« لازم بوده تصمیم گیری برای صورت گرفتن طرح با مشارکت کامل ذینفعان و کارشناسان صورت گیرد که این امر کاملا نادیده گرفته شده است. ذینفعان و کارشناسان امر حتی از وجود چنین طرحی نیز مطلع نبوده اند. این مناطق نظام های بهره‌برداری و اقلیم بسیار متنوعی دارند که خصوصیات آنها کاملا نادیده گرفته شده است. همچنین مطالعات عمیق اجتماعی صورت نگرفته‌اند.»
امضاکنندگان این نامه همچنین هشدار داده اند:« صورت‌گرفتن 3 کشت در اراضی شالیزاری، هدفی غیرعملی و غیرمنطقی است. به منظور ارتقای تولید برنج، فرصت های تجربه‌شده و کم‌هزینه تری وجود دارد و زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری در سطح وسیع در شرایط فعلی، نه تنها در اولویت نیست بلکه پایداری تولید در این اراضی را به شدت مختل خواهد کرد. همچنین در نبود امکان زهکشی کنترل‌شده، امکان کشت زمستانه با بازدهی مناسب وجود ندارد. این طرح منابع آبی مناطق شمالی کشور را تحت فشار بیشتری قرار خواهد داد. به‌علاوه، زهکشی اراضی شالیزاری در سطح کلان، آلودگی‌های منابع آب سطحی و زیرزمینی و تالاب های منطقه را نسبت به شرایط فعلی تشدید خواهد کرد. بنابراین، لازم است قبل از تکمیل مطالعات فنی، اقتصادی-اجتماعی و محیط زیستی مورد تایید و حصول استانداردهای فنی در مزارع آزمایشی، و مشارکت کامل ذینفعان در تصمیم‌گیری، از هرگونه توسعه زهکشی زیرزمینی در اراضی شالیزاری در مقیاس وسیع، اکیدا پرهیز شود.»
متن کامل نامه در ادامه می آید.
بسمه تعالی
جناب آقای ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور محترم
با سلام و تحیّات الهی
موضوع: مخالفت علمی با اجرایی‌شدن زهکشی زیرزمینی و اجرای چند کشت در اراضی شالیزاری در طرح جامع احداث و ساماندهی زیرساخت های منابع آب و خاک شمال کشور
واردات حدود یک میلیون تن برنج در سال برای تامین غذای دوم مردم کشور، سبب خروج میزان قابل توجهی ارز از کشور و فشار مضاعف بر اقتصاد ملی در شرایط سخت تحریم می شود. علیرغم چالش های متعدد محیط زیستی، پتانسیل‌های نسبتا مناسبی برای افزایش تولید برنج در دو استان اصلی تولیدکننده این محصول (مازندران و گیلان) بدون تغییرات ساختاری قابل توجه و با روش های ترویجی و مدیریتی وجود دارد.
این در حالی است که اخیرا طبق اظهارات وزیر محترم جهاد کشاورزی در رسانه‌ها، توافقی 3 میلیارد دلاری مابین وزارت جهادکشاورزی و قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء صورت گرفته تا با توسعه زهکشی در اراضی شالیزاری شمال کشور و دیگر فعالیت های عمرانی در این اراضی، زمین های نیل به خودکفایی با افزایش تولید این محصول به میزان یک میلیون تُن در سال و کشت محصولات زمستانه فراهم شود.
ایرادهای علمی و آسیب‌های متعددی بر این طرح وارد است که اهم آنها به شرح زیر اعلام می شود:
1- تصویب طرح در نبود مطالعات کافی و ابهام شدید در محتوای طرح- انجام همزمان مطالعه و اجرا:
متاسفانه طرحی با مقیاس اجرایی 1.2 میلیون هکتار و با اعتبار سه‌میلیارد دلار (۷۳ هزار میلیارد تومان)، بدون انجام مطالعات فنی، اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی، به تصویب و مرحله تامین اعتبار و اجرا رسیده است (700 میلیارد تومان از این اعتبار در سفر اخیر وزیر جهادکشاورزی تخصیص هم یافته است.)
این در حالی است که کارشناسان و ذی نفعان، حتی از وجود چنین طرحی مطلع نبوده و تنها بعد از مذاکرات تامین اعتبار این طرح بزرگ و از طریق مصاحبه وزیر محترم جهادکشاورزی، از آن مطلع شده‌اند.
مشخص نیست چگونه برای طرحی که حتی نیاز به انجام آن و کلیات آن مورد سوال است، مذاکرات تأمین اعتبار صورت می‌گیرد. در پاسخ به انتقادات، اظهار شده است که بخشی از بودجه طرح به مطالعات اختصاص خواهد یافت. این درحالی است که همزمان بودن مطالعات و اجرا، بر خلاف هر نوع رویه قانونی و منطقی بوده و فسادزاست. چنین رویه ناصوابی در تصویب و تامین اعتبار طرح‌ها بدون انجام مطالعات لازم یا همزمان با شروع مطالعات صوری، تنها منجر به اتلاف شدید منابع مالی کشور شده و عوارض جبران‌ناپذیری برای تولید کشاورزی و معیشت و زیست مردم خواهد داشت.
2-نیاز به مطالعات عمیق در مقیاس کوچک قبل از انجام هرگونه عملیات اجرایی در مقیاس بزرگتر-زهکشی اراضی شالیزاری تنها در سطح مطالعاتی قابل قبول است
زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری، تنها در شرایط بسیار خاص و دقیق مطالعاتی و تنها در مقیاس بسیار کوچک، بررسی شده است. این روش در دنیا به عنوان روش شناخته‌شده و مورد قبولی در سطح وسیع محسوب نمی‌گردد. براساس نظر متخصصین، قبل از توسعه زهکشی در سطح بزرگتر، ابتدا لازم است در طول چند سال با احداث چند مزرعه آزمایشی در سطوح محدود در حد کمتر از 10 هکتار، اثرات و ابعاد متعدد طرح ارزیابی شده و استانداردها و معیارهای طراحی تدوین شود.
افزایش سطح تحت پوشش زهکشی زیرزمینی، تنها در صورت کسب عملکرد رضایتبخش در مزارع آزمایشی و به صورتی کاملا تدریجی امکان‌پذیر خواهد بود. در کل، زهکشی سطحی برای بسیاری از شالیزارها کافی است و شاید در موارد جزیی به زهکشی زیرزمینی نیاز باشد. همچنین از نظر فنی، اجرایی و مدیریتی، زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری امری بسیار پیچیده بوده و امکان عدم موفقیت و آسیب‌زایی آن زیاد است.
3-انجام 3 کشت در سال، از نظر عملی و منطقی مقدور نیست
از اهداف اصلی طرح، انجام 3 کشت در اراضی شالیزاری به صورت کشت اول و کشت مجدد برنج و کشت زمستانه سایر محصولات است. این در حالی است که از نظر متخصصین، سه کشت متوالی به دلایل زیر امکان‌پذیر نیست: 1) از نظر تقویم کشت، تنها امکان کشت مجدد برنج «یا» کشت زمستانه وجود دارد و سه کشت متوالی حتی با استفاده از ارقام زودرس مقدور نیست. 2) در راستای حفظ پایداری خاک و سیستم تولید، لازم است در برخی فصول، مزرعه به صورت آیش رها شود که این امر مورد توجه قرار نگرفته است. 3) تناوب برنج-کلزا، نیازمند رعایت ملاحظات مدیریتی و زراعی خاص، از جمله رعایت زمان کاشت و برداشت آنها به منظور کنترل بهتر آفات است؛ این امر نیز عامل محدودکننده ای برای 3 کشت در سال است.
4-زهکشی و کشت مجدد برنج یا کشت زمستانه، سبب تشدید کمآبی استانهای شمالی کشور خواهد شد
با اجرای زهکشی زیرزمینی و فراهم‌آوردن شرایط برای کشت مجدد برنج یا کشت زمستانه، حداقل 50 درصد بارندگی ها که در شرایط موجود در سفره های آب‌زیرزمینی یا آب‌بندان ها برای مصارف فعلی ذخیره می شود، مصرف خواهد شد. استفاده مجدد از زه-آب های خروجی از مزارع دارای زهکشی زیرزمینی نیز از نظر کیفی با محدودیت هایی مواجه است. جمیع این شرایط، سبب تشدید مشکلات کمآبی در استان های شمالی خواهد شد.
5-امکان نیل به خودکفایی برنج با فعالیتهای ترویجی و سایر فعالیتهای کم‌هزینه و غیرآسیب‌رسان
برای نیل به خودکفایی برنج، می توان با رفع خلا عملکرد برنج در دو استان مازندران و گیلان و با تکیه بر فعالیت های ترویجی، فراهم آوردن نهاده‌ها و ابزار تولید، تجهیز و نوسازی اراضی و سایر اقدامات مهم و تجربه شده، تقریبا حدود یک میلیون تن کسری برنج را مرتفع کرد. منطق حکم می‌کند که در جهت نیل به خودکفایی در کشور در شرایط تحریم، به این اقدامات نتیجه‌بخش و کم‌هزینه و در عین حال غیر آسیب‌زا، اولویت داده شود.
6- احتمال ایجاد اختلال در تولید پایدار برنج با اجرای زهکشی زیرزمینی
بافت سنگین و وجود هاردپن در عمق کم، از خصوصیات بارز خاک شالیزار هستند که عاملی محدود کننده برای کنترل بخشی از تلفات منابع آب و مواد غذایی در این اراضی می باشند.
بر اساس مطالعات، زهکشی زیرزمینی در اراضی شالیزاری با عوارض زیر همراه است: 1) زهکشی زیرزمینی با ایجاد مسیرهای جریان ترجیحی و بهبود هدایت هیدرولیکی خاک، سبب تغییر ساختمان خاک شالیزار می شود. 2) با زهکشی طولانی مدت، لایه هاردپن (نفوذ ناپذیر) در زیر لایه شخم، آسیب خواهد دید که این امر همانند مورد اول، سبب افزایش تلفات آب و مواد غذایی در دوره های آبیاری فصل کشت برنج می شود 3) بهره وری مصرف آب و مواد غذایی در مزارع برنج عموما کم است و مدیریت نامناسب زهکشی، سبب کاهش بیشتر آنها و افزایش هزینه های محیط زیستی و اقتصادی در تولید پایدار برنج می شود.
7-دیگر مخاطرات زهکشی در اراضی شالیزاری (به منظور کشت زمستانه و کشت مجدد برنج) برای سلامت انسانی و محیط زیست
با توجه به اثرات محیط زیستی متعدد زهکشی، از جمله افزایش آلودگی منابع آب پذیرنده زهآب، حتی زهکشی اراضی خشکه کاری مورد تردید است. از آنجا که وضعیت سه استان شمالی کشور از نظر آلودگی آب و خاک به سم و کود، در شرایط فعلی نیز بسیار نامناسب است، لازم است زهکشی در شالیزارها به دلیل امکان تلفات بیشتر سموم و مواد غذایی، با تردید بیشتری پیگیری شود. همچنین، بخشی از اراضی شالیزاری غرقاب، زیستگاه انواع گونه‌ها منجمله دوزیستان است که نسبت به آلودگی بسیار حساس هستند. همچنین این اراضی محل زمستان‌گذرانی انواع پرندگان آبزی و کنارآبزی هستند که با زهکشی شالیزارها برای کشت دوم، این زیستگاه‌ها از بین می‌روند.
به علاوه، با توجه به مصرف کنترل نشده کود و سموم، سیستم تک‌کشتی برنج در شمال کشور، سبب آلودگی گسترده منابع آب و خاک شده است. کشت مجدد برنج با توجه به لزوم مصرف بیشتر این مواد، شرایط موجود را به مراتب وخیم تر می نماید. همچنین کشت مجدد برنج، مشکلات کمآبی در شمال کشور را به میزان زیادی افزایش خواهد داد.
8-در نبود امکان زهکشی زیرزمینی «کنترل‌شده»، موفقیت کشت زمستانه (از جمله کلزا) کاملا زیر سوال است
از اهداف اصلی این طرح، انجام کشت زمستانه کلزا و محصولات دیگر در اراضی شالیزاری است. دستیابی به عملکرد قابل انتظار در کشت زمستانه، مستلزم فراهم نمودن شرایط زهکشی زیرزمینی «کنترل‌شده» است. برای کشت زمستانه، لازم است در دوره های ابتدایی و انتهایی کشت متناوب برنج که عموما مقدار بارندگی کم است، با استفاده از زهکشی کنترل‌شده، عمق سطح ایستابی را کنترل کرد تا استفاده بهتری از رطوبت خاک به عمل آید. این فرایند نیازمند نصب سازه های کنترل و مدیریت پیچیده آنها می باشد که در حال حاضر غیرقابل اجرا است. با این شرایط، کشت دوم بسیار کم‌بازده خواهد بود و این هدف تولیدی نیز به صورت مطلوب محقق نخواهد شد.
9-تجربیات ناموفق و آسیب‌زای اجرای طرح های وسیع آبیاری و زهکشی
بسیاری از طرح های آبیاری و زهکشی کشور که پیچیدگی به مراتب کمتری داشته‌اند، به علت اجرای سریع و غیراصولی و همچنین نبود مدیریت بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری مناسب بعد از اجرا، با مشکلات عمیقی در بهره‌برداری مواجه شده‌اند. در بسیاری از مناطق، با ایجاد مشکلات فنی متعدد و تعارضات اجتماعی ناشی از اجرای این طرح‌ها، کشاورزان سازه‌ها و نظام قبلی آبیاری و زهکشی خود را به سازه‌های تازه‌احداث ترجیح داده‌اند. اجرای زهکشی در اراضی شالیزاری با پیچیدگی های فنی و مدیریتی به مراتب بیشتری روبرو است که با توجه به سوابق موجود، موفقیت این طرح ها کاملا زیر سوال خواهد بود.
10-مشارکت ذینفعان در تصمیم‌گیری نادیده گرفته شده و مطالعات اجتماعی صورت نگرفته‌اند
لازم است ذینفعان مختلف خصوصا کشاورزان این مناطق، تصمیم‌گیران اصلی در مورد اجرای هرگونه فعالیت های عمرانی خصوصا در این مقیاس باشند. این در حالی است که هیچگونه مشورتی با آنها صورت نگرفته است. خصوصا با توجه به آثار عمیق اجرای چنین طرح های بزرگ‌مقیاس و مطالعه‌نشده‌ای بر نظام های کشاورزی پیچیده و غنی این مناطق، لزوم مشارکت کشاورزان در تصمیم‌گیری‌ها دوچندان خواهد بود. همچنین لازم است قبل از تصویب چنین طرحی، ابعاد مختلف اجتماعی این طرح، از جمله آثار طرح بر نظام مدیریت کشت و مالکیت زمین در این مناطق که نظام خرده‌مالکی با قطعات کوچک و نامنظم اراضی شالیزاری غلبه دارد، در مطالعات عمیقی بررسی شود. در غیر این صورت، اجرای این طرح تنها منجر به ایجاد تعارضات شدید اجتماعی شده و در بهترین حالت به اهداف خود نخواهد رسید. در نهایت شایسته است که با توجه به تجارب ناخوشایند و درس‌آموخته‌های حاصل از اجرای طرح های وسیع، فراگیر، جامع و یکپارچه در کشور، طرح های کوچک مقیاسی که با مشارکت ذینفعان در تصمیم‌گیری، متناسب با اقلیم و نظام محلی کشاورزی طراحی شده‌اند، در اولویت قرار گیرند.
11- هزینه‌های سرسام‌آور زهکشی اراضی شالیزاری، باری بر دوش بیت‌المال در شرایط تحریم
در شرایط فعلی، هزینه مستقیم احداث زهکشی زیرزمینی در اراضی شالیزاری، بیش از 100 میلیون تومان در هکتار می باشد و با توجه به مدت قرارداد و تورم، هزینه های این طرح بسیار فراتر از رقم فعلی نیز خواهد شد که ضربه سنگینی بر بیت المال وارد می کند. بی‌تردید، با احتساب هزینه‌های تخریب محیط زیستی و اجتماعی، هزینه این طرح بسیار بیشتر خواهد بود. با توجه به آسیب‌های متعدد مذکور، لازم است به جای صرف مبالغ هنگفت در فعالیتهای عمرانی مطالعه‌نشده و فاقد توجیه مانند زهکشی در مقیاس وسیع، از روش های کم‌هزینه تر و پربازده‌تر که ذکر شد، برای امنیت غذایی استفاده کرد.
با توجه به موارد فوق، تصریح می‌شود که چنین رویه‌ای در تصویب طرح‌ها، بدون طی مراحل مطالعاتی عمیق و مشارکت ذینفعان در تصمیم‌گیری، قابل پذیرش نیست. انجام مطالعات صوری پس از تصویب طرح و تخصیص اعتبار نیز خلاف رویه‌های قانونی و منطقی است. همچنین اهداف تعیین‌شده برای این طرح غیرقابل وصول بوده و اجرای این طرح با شرایط فعلی آسیب‌زاست. صورت‌گرفتن سه کشت در اراضی شالیزاری، هدفی غیرعملی و غیرمنطقی است. به منظور ارتقای تولید برنج، فرصت های تجربه‌شده و کم‌هزینه تری وجود دارد و زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری در سطح وسیع در شرایط فعلی، نه تنها در اولویت نیست بلکه پایداری تولید در این اراضی را به شدت مختل خواهد کرد. همچنین در نبود امکان زهکشی کنترل‌شده، امکان کشت زمستانه با بازدهی مناسب وجود ندارد. این طرح منابع آبی مناطق شمالی کشور را تحت فشار بیشتری قرار خواهد داد. به‌علاوه، زهکشی اراضی شالیزاری در سطح کلان، آلودگی‌های منابع آب سطحی و زیرزمینی و تالاب های منطقه را نسبت به شرایط فعلی تشدید خواهد کرد. بنابراین، لازم است قبل از تکمیل مطالعات فنی، اقتصادی-اجتماعی و محیط زیستی مورد تایید و حصول استانداردهای فنی در مزارع آزمایشی، و مشارکت کامل ذینفعان در تصمیم‌گیری، از هرگونه توسعه زهکشی زیرزمینی در اراضی شالیزاری در مقیاس وسیع، اکیدا پرهیز شود.
نظرات